Αν υπάρχει Θεός ...

Στη φιλοσοφία, «αφαίρεση» είναι η νοητική διεργασία κατά την οποία οι ιδέες αποστασιοποιούνται από τα αντικείμενα. Στην αφαίρεση ακολουθείται μια διαδικασία απλοποίησης κατά την οποία οι ξεκάθαρες λεπτομέρειες του αντικειμένου γίνονται ακαθόριστες, ασαφείς ή αόριστες προκειμένου στην ουσία της αφηρημένης ιδέας να εναπομείνουν μόνο εκείνα τα ελάχιστα χαρακτηριστικά που την ορίζουν. Έτσι π.χ. η μαθηματική ιδέα της σφαίρας είναι μια αφαίρεση των «σφαιρικών» αντικειμένων: μια μπάλα ποδοσφαίρου είναι ένα σφαιρικό αντικείμενο, αλλά για τον μαθηματικό η έννοια της σφαίρας ενσωματώνει όλα εκείνα τα (μαθηματικά) χαρακτηριστικά τα οποία είναι ανεξάρτητα των συγκεκριμένων υλικών ιδιοτήτων κάθε σφαιρικού αντικειμένου (π.χ. δερμάτινη μπάλα, γυάλινη σφαίρα κλπ).

Η οντολογία από την άλλη πλευρά είναι η μελέτη της φύσης του είναι, της ύπαρξης και της πραγματικότητας γενικότερα καθώς επίσης και των κατηγοριών της ύπαρξης και των σχέσεων τους

Θεωρώ τις ανωτέρω διευκρινήσεις απαραίτητες για να σημειώσω ότι ο φίλος Νίκος προκαλεί μια συζήτηση για την οντολογία της αφηρημένης έννοιας του Θεού. Πριν ανταποκριθώ στην πρόκληση, να επισημάνω μερικά στοιχεία της ανάρτησης του, που θα φανούν χρήσιμα στην πορεία:

1. Αν περιοριστούμε στην ΑΕΚ για το οντολογικό ερώτημα της ύπαρξης του Θεού τότε η απάντηση είναι απλή: ΔΕΝ υπάρχει Θεός! Ο κάθε φίλαθλος ας δώσει την δική του ερμηνεία στην ετυμηγορία αυτή!
2. Δεν είναι τυχαίο ότι οι δύο συγκλονιστικές ιστορίες που αναφέρει σχετίζονται με την (πολύ συγκεκριμένη σε κάθε περίπτωση) αφηρημένη έννοια του θανάτου.
3. Τα ερωτήματα και οι αναφορές του σε Camus και Sartre εντοπίζουν το οντολογικό ερώτημα (κυρίως) στο πεδίο της ηθικής.
4. Καθώς έγραφα τις γραμμές αυτές αισθάνθηκα μια (αρκετά καλή σε ένταση) σεισμική δόνηση. Ελπίζω να μην είναι η άνωθεν διαμαρτυρία για το ότι οι συγκεκριμένοι άνθρωποι ασχολούνται με το συγκεκριμένο θέμα. Θα συνεχίσω να γράφω αλλά αν γίνει δεύτερη ισχυρότερη θα το πάρω προσωπικά το θέμα!

Το οντολογικό ερώτημα για την ύπαρξη του Θεού είναι ίσως ένα από τα δυσκολότερα αλλά και από τα πιο ενδιαφέροντα φιλοσοφικά ζητήματα του ανθρώπου. Και το στοιχείο που το κάνει ιδιαίτερα δύσκολο είναι ότι η αφαιρετική διαδικασία που οδήγησε στην διαμόρφωση της σημερινής έννοιας του Θεού είναι αφ’ ενός μια διαδικασία με διάρκεια ίση τουλάχιστον με την διάρκεια ύπαρξης του ανθρώπου σε οργανωμένες κοινωνίες και αφ’ εταίρου μια διαδικασία η οποία για κάθε συγκεκριμένο άτομο πραγματώνεται σε ένα ορισμένο κοινωνικό, ιστορικό, πολιτισμικό, θρησκευτικό, ψυχολογικό και ατομικό περιβάλλον με συγκεκριμένες επιρροές, εικόνες και παραστάσεις. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι οι ίδιοι ακριβώς άνθρωποι θα δίναμε λιγότερο ή περισσότερο διαφοροποιημένες απαντήσεις αν βρισκόμασταν στο αναπαυτικό σαλόνι ενός ήρεμου και φιλόξενου δυτικοευρωπαϊκού σπιτιού του σήμερα, μέσα σε στρατόπεδο συγκέντρωσης ή έξω από την πόρτα του θαλάμου αερίων, έξω (ή μέσα) από την πόρτα ενός χειρουργείου, μπροστά από μία αγχόνη.

Υπάρχει και ένα άλλο πρόβλημα στην αντιμετώπιση του ερωτήματος: οι ίδιοι οι «φορείς» της πίστης στην ύπαρξη του Θεού - προφανώς και για τους λόγους που προανέφερα – αντικειμενοποιούν την αφηρημένη έννοια του Θεού και του προσδίδουν ιδιότητες οι οποίες μεταβάλλονται στο χώρο και στο χρόνο, πολλές φορές αλληλοσυγκρούονται και καθιστούν έτσι την αφηρημένη έννοια ιδιαίτερα εύπλαστη και μεταβλητή. Ίσως να συζητάμε για την ποιο εύπλαστη και ευμετάβλητη έννοια στην ιστορία της ανθρώπινης σκέψης χωρίς αυτό να μειώνει την πλαστικότητα (και ως εκ τούτου κατάχρηση και κακομεταχείριση) άλλων εννοιών (σκεφτείτε για παράδειγμα τα δεινά άλλων εννοιών όπως ελευθερία, δημοκρατία κλπ).

Για να αποφύγω όλα τα ολισθηρά μονοπάτια που προδιαγράφουν οι δυσκολίες που περιέγραψα και επιπλέον για οικονομία λόγων θα προσπαθήσω να ανταποκριθώ όσο πιο λακωνικά γίνεται στα ερωτήματα του φίλου Νίκου:

«Αυτές οι ιστορίες δίνουν απάντηση στο ερώτημα αν υπάρχει θεός ή όχι;» Σαφώς και δίνουν, αλλά δυστυχώς δεν δίνουν μόνο μία απάντηση, δίνουν πολλές απαντήσεις και μάλιστα διφορούμενες. Και οι απαντήσεις εξαρτώνται από τον ποιόν ρωτάς! Για τους κρατούμενους της πρώτης ιστορίας, ο Θεός κρεμάστηκε στο πρόσωπο ενός μικρού αγοριού γιατί μέσα από αυτό το γεγονός σκοτώθηκαν όλες εκείνες οι άλλες αφηρημένες έννοιες που συνδέονται με την έννοια του Θεού: η αγάπη, ο σεβασμός της ανθρώπινης ζωής και αξιοπρέπειας, όλα αυτά χάθηκαν σιγά - σιγά και βασανιστικά μαζί με την πνοή του μικρού παιδιού. Στην δεύτερη ιστορία ο Θεός καταδικάστηκε για την απουσία του που ισοδυναμούσε με ωμότητα και προδοσία. Και σε αυτή την περίπτωση αυτό που απουσίαζε ήταν οι συνοδευτικές του Θεού αφηρημένες έννοιες. Οι δύο ιστορίες κρύβουν μέσα τους μία αλήθεια που ακόμα και εγώ, ως συνειδητοποιημένος άθεος, δεν μπόρεσα ποτέ να αρνηθώ: αν υπάρχει Θεός τότε αυτός ενυπάρχει μέσα στους ανθρώπους και εκφράζεται μέσα από αυτούς. Είναι κάτι σαν τον «ενυπάρχων Θεό» του Σπινόζα στον οποίο πίστευε και - ο επίσης άθεος - Albert Einstein. Αν θέλεις να τιμήσεις ένα Θεό, αν θέλεις να πιστέψεις σε Θεό τότε κοίτα γύρω σου τους ανθρώπους, υπάρχουν αρκετοί Θεοί για να λατρέψεις, να αγαπήσεις και να τιμήσεις. Με βάση τις δύο ιστορίες, ότι και αν είναι αυτό που αποκαλούμε Θεός, ή δεν υπάρχει (τουλάχιστον όπως το περιγράφουν οι πιστοί) ή πράγματι ήταν τραγικά απών όπως απεφάνθη το δικαστήριο πριν την προσευχή.

«Υπάρχει ανάγκη να πιστεύουν οι άνθρωποι σε μια ανώτερη δύναμη, να πιστεύουν στον Θεό;» Θυμάμαι τον παπά που μας δίδασκε θρησκευτικά στο γυμνάσιο (ένας πράγματι μορφωμένος θεολόγος που συνήθιζα να προκαλώ αφήνοντας του φιλοσοφικά άρθρα από το Ριζοσπάστη πάνω στο θρανίο μου, έτσι για να ανάψει η συζήτηση) να χρησιμοποιεί ένα επιχείρημα που δύσκολα μπορεί να προσπεράσει κανείς:

η ύπαρξη τόσων θρησκειών στην ιστορία της ανθρωπότητας, αυτή η αυθόρμητη αναζήτηση της ανθρωπότητας για το θείο είναι απόδειξη ότι υπάρχει Θεός και μέσα μας είναι ενσταλαγμένη η ανάγκη να τον αναζητάμε.

Πραγματικά, δεν ξέρω πως ακόμα και ένας άθεος μπορεί να προσπεράσει το ερώτημα χωρίς να το αντιμετωπίσει. Αν και οντολογικά και με την τυπική λογική το επιχείρημα του θεολόγου μας δεν είναι «απόδειξη» της ύπαρξης του Θεού, ωστόσο η θρησκεία είναι μια διαχρονική πραγματικότητα. Όσο και αν η μαρξιστική ρήση για τη θρησκεία ως το «όπιο των λαών» δίνει μια ερμηνεία για την χρήση (και κατάχρηση) της θρησκείας δεν ερμηνεύει τη γένεση της. Δύο λειτουργίες της θρησκείας που μπορεί κανείς να μελετήσει για να καταλάβει το φαινόμενο είναι η μεταφυσική της λειτουργία σε σχέση με το θέμα του θανάτου αλλά και της σημασίας και του σκοπού της ύπαρξης και φυσικά η πιο πρακτικά χρήσιμη απ’ όλες που είναι η ηθική λειτουργία. Προσωπικά δεν με πολύ-απασχολεί αν αυτό που αποκαλούμε Θεός είναι κάτι που όντως υπάρχει ή αν είναι ένα ανθρώπινο αφαιρετικό κατασκεύασμα που συμπυκνώνει μια σειρά από άλλες αφηρημένες έννοιες και απαντάει στα μεταφυσικά ζητήματα. Εξάλλου αν ο Θεός έχει τις ιδιότητες που του προσδίδουν οι πιστοί το θέμα αυτό δεν πρόκειται ποτέ να απαντηθεί με ένα επιστημονικό πείραμα. Το μόνο που μπορεί να κάνει η επιστήμη είναι όσο εξελίσσεται και επεκτείνεται να αφαιρεί από το χώρο τις θεότητας «χωράφια» που υπό το καθεστώς της άγνοιας κατείχε (π.χ. πολλά από τα ψυχικά νοσήματα που στο παρελθόν αποδίδαμε σε Θεούς και Δαίμονες έχουν σήμερα αποδοθεί σε χημικές διεργασίες του ανθρώπινου εγκεφάλου). Ενδεχόμενα να μην έχει καμία πρακτική αξία και κανέναν λόγο ύπαρξης η επιστημονική «απόδειξη» ή «διάψευση» της ύπαρξης του Θεού γιατί απλά δεν μπορεί να επιτευχθεί. Εκείνο όμως που έχει αξία και πρέπει να κατανοηθεί και να μελετηθεί και σε επιστημονικό αλλά και σε φιλοσοφικό επίπεδο είναι αυτή καθεαυτή η αλήθεια του επιχειρήματος του καθηγητή μας: θρησκείες υπήρχαν σε κάθε πολιτισμό. Γιατί; Αυτό το ερώτημα δεν πρέπει να ξεπερνιέται από κανέναν επιστήμονα και κανέναν φιλόσοφο χωρίς να υπόκειται στη βάσανο του ελέγχου.
Για να απαντήσω και στην ουσία του ερωτήματος: υπάρχει απόλυτη ανάγκη για κάποιους ανθρώπους να πιστεύουν σε μια ανώτερη δύναμη, να πιστεύουν σε κάποιο Θεό ή σε κάτι θετικό. Αν δεχθούμε τον Θεό και τη θρησκεία σαν νοητικό κατασκεύασμα που ενσωματώνει μια συστηματική της μεταφυσικής και της ηθικής τότε μάλλον όλοι μας πιστεύουμε σε κάποιου είδους Θεό. Εγώ το λέω άνθρωπο, το λέω ηθική και πιστεύω σε αυτό. Άλλοι θέλουν να του φορέσουν γένια, μανδύα, πολλή μοχθηρότητα και κακία και να το βάλουν σε εκκλησίες πριν πιστέψουν σε αυτό. Η ουσία όμως είναι ότι η μεταφυσική, η ηθική και οι γενικότερες υπαρξιακές ανησυχίες και θέσεις του καθενός μας είναι κάποιας μορφής θρησκεία, κρύβουν κάποιας μορφής Θεό έστω και αν αυτός δεν έχει οντολογική αλλά γνωσιολογική υπόσταση!
Στην ανάρτηση περί Φιλελευθερισμού τόνισα ότι η αποτυχία Μαρξισμού και Φιλελευθερισμού είναι ότι γύρω από αυτές τις οικονομοκεντρικές θεωρήσεις του ανθρώπινου φαινομένου στήθηκαν κοσμοθεωρητικές προσεγγίσεις και έγιναν κοινωνικο-ιστορικά πειράματα από τα οποία απουσίαζε ο ανθρωπισμός και η ηθική. Ε λοιπόν αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο πιστεύω ότι οι θρησκείες και οποιεδήποτε πολιτικο-κοινωνικές κοσμοθεωρήσεις δεν αγνοήσουν αυτά τα δύο στοιχεία, θα είναι μακροβιότερες οποιασδήποτε άλλης κοσμοθεώρησης. Και για τον αναγνώστη που αβίαστα θα πει ότι είμαι εκτός θέματος παραλληλίζοντας Φιλελευθερισμό/Μαρξισμό με τη θρησκεία να υπενθυμίσω ότι δεν υπάρχει καμία θρησκεία απ’ όσες γνωρίζω που να μην έμπαινε στα χωράφια της κοινωνικής ζωής και δεν υπάρχει καμία οικονομικοκεντρική κοσμοθεώρηση που (έστω και αγνοώντας τα) να μην είχε επίδραση στα ηθικά, υπαρξιακά και ανθρωπιστικά ζητήματα.

«Υπάρχει ανάγκη για τον άνθρωπο να ανατρέχει και να παραμένει προσκολλημένος στο Απόλυτο, που προέρχεται από τον Θεό;» Το ερώτημα ετούτο διαφέρει στην ουσία του από το προηγούμενο και η απάντηση είναι διαφορετική. Το «απόλυτο που προέρχεται από το Θεό» είναι κάτι (που σε όποια σφαίρα και αν αναφέρεται) έχει κατά τη γνώμη μου δύο λειτουργίες: από τη μία βοηθάει τους αδύναμους και αδύνατους να βρουν το δρόμο και από την άλλη βοηθάει τους ισχυρούς να τον επιβάλλουν. Γιατί αν υπάρχει Θεός και αν ήμουν θεοσεβούμενος το μόνο που θα του αρνιόμουν είναι το «Απόλυτο» και αυτό όχι γιατί θα ήταν ξένο με την έννοια του Θεού αλλά γιατί θα ήταν δυσπρόσιτο στην ταπεινότητα μου. Το οποιοδήποτε απόλυτο «προέρχεται» από το Θεό δεν είναι τίποτε άλλο από μια απόλυτη ανθρώπινη (παρ)ερμηνεία, άρα όπλο σε λάθος χέρια. Αν υπήρχε Θεός θα ήθελα να μου επιτρέψει την εξερεύνηση και την αναζήτηση, την απορία και τον έλεγχο. Αν υπήρχε Θεός θα ήθελα να έχω μαζί του την σχέση διερεύνησης και αναζήτησης που είχε ο Καζαντζάκης και πολλοί άλλοι των οποίων η έμφυτη αναζήτηση της αλήθειας βαφτίστηκε από τους ερμηνευτές του «Απόλυτου» ως αθεΐα.
Στον άνθρωπο υπάρχει η τάση να απολυτοποιεί, αποδίδοντας στο Θεό πράγματα στα οποία έχει την ανάγκη να παραμείνει προσκολλημένος για να οριοθετήσει την ύπαρξη του, την ηθική του και για να δώσει απάντηση στα προβλήματα που τον απασχολούν.
Η χριστιανική θρησκεία αντιμετωπίζει ιδιαίτερα σκληρά και απάνθρωπα (για τα χριστιανικά μέτρα) τους αυτόχειρες. Οι αυτόχειρες δεν δικαιούνται νεκρώσιμη λειτουργία, δεν τους «διαβάζει ο παπάς». Πίσω από αυτή την στάση υπάρχει το δόγμα ότι την ζωή την έδωσε ο Θεός και ακόμα και αν είναι η δική σου δεν έχεις δικαίωμα να την αφαιρέσεις. Αν και θα περίμενα το ίδιο να κάνει η θρησκεία και για τους αιμοσταγείς «προστάτες» της (όπως π.χ. ήταν ο Κωνσταντίνος και η Ελένη που τιμούμε ως Αγίους) στο πρακτικό αποτέλεσμα του δόγματος προσυπογράφω ανεπιφύλακτα. Στην προσωπική μου θεολογία το μεταφράζω ως εξής: ότι σκατά και αν έχει αυτή η ζωή είσαι ως άνθρωπος υποχρεωμένος να τα αντιμετωπίσεις και να αγωνιστείς για να ζήσεις, δεν έχεις ποτέ δικαίωμα να το βάζεις στα πόδια μπροστά στα προβλήματα, ότι και αν είναι αυτά. Και η αυτοκτονία, αν δεν οφείλεται σε ψυχικό νόσημα αλλά σε συνειδητή επιλογή είναι πολλές φορές ο ευκολότερος τρόπος να το βάλεις στα πόδια!

«Να ερμηνεύει την ηθική απόλυτα; Είναι αυτός ο μόνος τρόπος που μπορεί ο άνθρωπος να αποφύγει στο μέλλον θηριωδίες ναζιστικού τύπου;» Για το να ερμηνεύσει την ηθική απόλυτα νομίζω απάντησα: η θεοποίηση της ηθικής βοηθάει τους αδύναμους ή τους ισχυρούς για διαφορετικούς λόγους τον καθένα. Ωστόσο ακόμα και χωρίς την παραδοχή Θεού η απολυτοποίηση της ατομικής ηθικής δεν είναι τίποτε άλλο από τον καθορισμό των ορίων της ατομική ύπαρξης. Αν αποδέχομαι κατ’ απόλυτο τρόπο ότι δεν θα σκοτώσω για να φάω τον διπλανό μου έστω και αν δεν υπάρχει άλλος τρόπος για να επιβιώσω, τότε καθορίζω τα όρια της ηθικής και της ύπαρξης μου (το παράδειγμα μου ακραίο αλλά σκεφτείτε τι γίνεται στις ελάχιστες περιπτώσεις που σε ακριβώς αυτό το παράδειγμα δεν τηρήθηκε ο κανόνας). Για αυτό το σκοπό δεν είναι για όλους τους ανθρώπους απαραίτητη η παρουσία Θεού. Με ή χωρίς Θεό η απολυτοποίηση της ηθικής είναι μια μορφής ατομική «νομοθεσία» της ύπαρξης.
Για το δεύτερο ερώτημα η ατομική μου απάντηση είναι σαφώς αρνητική. Σκεφτείτε το έθνος (ή την πολιτική εξουσία για να μην μπούμε στα θέματα συλλογικής ηθικής και ευθύνης που έχουν έναν επιπλέον βαθμό δυσκολίας) που εξολόθρευσε έξι εκατομμύρια εβραίους για να εξασφαλίσει την καθαρότητα του, ή τους κανίβαλους εγκληματίες της πολιτισμένης σύγχρονης κοινωνίας. Αυτές τις θηριωδίες καμία θρησκεία, καμία απόλυτη ηθική δεν τις αποτρέπει. Μπορεί η θρησκεία και η απόλυτη ηθική να ενισχύουν (ή άλλοτε να αποδυναμώνουν) κάποιες αντιστάσεις της κοινωνίας συνολικά αλλά η ανθρώπινη φύση είναι απόλυτα σχετική! Στην ταινία Death and the Maiden (Roman Polanski, 1994) η ηρωίδα συναντά και εγκλωβίζει στο σπίτι της τον πρώην βασανιστή της και προσπαθεί με την βία να αποσπάσει την ομολογία του ότι ήταν πράγματι ο βασανιστής της. Όταν τελικά το καταφέρνει αυτό που συγκλονίζει είναι η ομολογία του η οποία δείχνει έναν άνθρωπο που η ισχύς, η εξουσία και η δύναμη «ξύπνησε» μέσα του τα πιο απάνθρωπα και σαδιστικά ένστικτα. Δεν ξέρω αν είμαστε, δεν νομίζω ότι είμαστε, όλοι ικανοί να διαπράξουμε πράγματα που ξεπερνάνε τα «όρια», τα όποια «όρια» θέτουμε στην ύπαρξη μας. Αντίθετα πιστεύω ότι το «καλό» ή το «κακό» το κάνουμε γιατί «είναι στη φύση μας» (την ατομική φύση και ταυτότητα του καθενός) όπως λέει και ο γνωστός μύθος με τον σκορπιό και το βάτραχο. Απλά σε μερικούς ανθρώπους αυτή η «φύση» χρειάζεται ευκαιρίες και πλαίσιο για να εκφραστεί. Η θρησκεία και η απόλυτη ηθική δεν μας προστατεύει από το γεγονός ότι η ανθρώπινη φύση είναι σχετική και δεν μπορεί να εξαλείψει αυτή την αλήθεια. Μπορεί ίσως να επηρεάσει το πλαίσιο και να αποτρέψει την έκφραση της «φύσης» του καθ’ ενός αλλά δεν την εξαλείφει. Πιστεύω ότι μόνο αν κατανοήσουμε την σχετικότητα της ανθρώπινης φύσης, την σχετικότητα της ηθικής και την απόλυτη εξάρτηση τους από τις συνθήκες και το περιβάλλον στο οποίο ενυπάρχουν θα κατορθώσουμε να προλάβουμε, να περιορίσουμε και ενδεχόμενα να αποτρέψουμε θηριωδίες σαν αυτές που έζησε και εξακολουθεί να ζει η ανθρωπότητα. Γιατί η διαφορά μεταξύ αυτού που έγινε τότε και αυτού που γίνεται σε διάφορες γωνιές του πλανήτη την ώρα που εμείς γράφουμε είναι μόνο θέμα αριθμών!

«Αν υποθέσουμε ότι η αλήθεια δεν υπάρχει, δηλαδή ότι δεν υπάρχει μια βάση απόλυτης ηθικής, τότε έχει αλήθεια και η απόρριψη της βίας;» Είναι διαφορετικό το να μην υπάρχει αλήθεια και διαφορετικό το να μην υπάρχει απόλυτη αλήθεια. Το αυτό ισχύει αν διατυπωθεί και για την ηθική. Υπάρχει αλήθεια, υπάρχει ηθική απλά δεν μπορούν να είναι άκαμπτες και απόλυτες, δεν μπορούν να μη λαμβάνουν υπόψη τους τη σχετικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης και της ανθρώπινης φύσης. Από την δική μου ανάγνωση και οπτική το να θέτουμε απόλυτες αξίες (ότι πρέπει να είμαστε τίμιοι, ότι δεν πρέπει να λέμε ψέματα) είναι σαν να αγνοούμε ότι η τιμιότητα και η αλήθεια κατά πάσα πιθανότητα δεν είναι απόλυτες οντολογικές κατηγορίες της ανθρώπινης φύσης γιατί παρ’ όλα τα ηθικά διδάγματα αιώνων κυκλοφορούν και ψεύτες και άτιμοι. Για να μην πω ότι λίγη ψευτιά και ατιμία υπάρχει μέσα και στους ποιο ενάρετους ανάλογα με το σε ποιο πλαίσιο θα τοποθετηθούν ή από ποια οπτική θα θεωρηθούν. Στην ηθική την οντολογία και τους άλλους συναφείς τομείς που άπτονται του θέματος μας δεν έχει ανακαλυφθεί ακόμα πλήρως η αντίστοιχη «θεωρία της σχετικότητας». Η απόλυτη αλήθεια και η απόλυτη ηθική δεν αποτελούν εγγύηση για την απόρριψη της βίας, αντίθετα μάλιστα η βία πολλές φορές ενδύθηκε απολυτοποιημένα εκτρώματα αλήθειας και ηθικής. Η απολυτοποίηση της αλήθειας και της ηθικής είναι μία μορφή επιβολής τους στην ανθρώπινη φύση. Αλλά δυστυχώς ή ευτυχώς η ανθρώπινη φύση είναι πολύ σχετική για να μπει σε απόλυτα κουστούμια. Αν η σχετική αλήθεια και η σχετική ηθική προέρχονται από την κατανόηση του ανθρώπου (η θεωρία της σχετικότητας που προανέφερα ότι μας λείπει) τότε έχουμε καλύτερες πιθανότητες να κατανοήσουμε, να προλάβουμε και ενδεχόμενα να αποτρέψουμε την βία που ξεπερνά τα ανθρώπινα όρια.

Γνωρίζοντας ότι το θέμα παραμένει ανοιχτό και μετά την παρέμβαση μου αποχωρώ...

ΓΠΚ

Υ.Γ.: Μπορείς να μου εξηγήσεις, φίλε Νίκο γιατί μετά από όλα αυτά, θα πρέπει να δώσουμε εξετάσεις το Σεπτέμβρη;