Τετάρτη 22 Οκτωβρίου 2008

Περί Φιλελευθερισμού

Συμπληρώνοντας την ανάρτηση του φίλου Νίκου, θα ήθελα να κάνω μερικές επισημάνσεις:
1. Η προσωπική μου επαφή με το θεωρητικό υπόβαθρο του Φιλελευθερισμού σχετίζεται κυρίως με την Αυστριακή Σχολή (βλέπε κείμενα στο Ludwig von Mises Institute - www.mises.org). Στη θεωρητική προσέγγιση του Mises και των υπολοίπων της Σχολής, βλέπω μερικά ενδιαφέροντα στοιχεία (στο επίπεδο πάντα της θεωρίας).
2. Το πρώτο στοιχείο είναι η προσέγγιση της οικονομικής επιστήμης στο πλαίσιο της «πραξεολογίας» (praxeology), της «επιστήμης» που εστιάζει το ενδιαφέρον της στην ανθρώπινη δράση και δραστηριότητα. Η Αυστριακή Σχολή μιλάει για τον «οικονομικό άνθρωπο», στην συμπεριφορά του οποίου στηρίζονται οι νόμοι της ελεύθερης ή μη οικονομίας. Ανεξαρτήτως της ιδεολογικής αφετηρίας του αναγνώστη θα συνιστούσα ανεπιφύλακτα το βιβλίο του Gene Callahan “Economics for real people” (διαθέσιμο σε pdf: http://mises.org/resources/2031). Το βιβλίο είναι μια ευανάγνωστη, για τον μη έχοντα σχέση με την οικονομική επιστήμη, εισαγωγή στις βασικές ιδέες της Αυστριακής Σχολής και μοιραία του Φιλελευθερισμού (ή τουλάχιστον μιας εκ των εκδοχών του). Το ενδιαφέρον στην προσέγγιση της Αυστριακής Σχολής (και του βιβλίου) είναι ότι ο «οικονομικός άνθρωπος» έχει όλα εκείνα τα στοιχεία και τα χαρακτηριστικά στην συμπεριφορά του που θα του αποδίδαμε διαισθητικά αν απλά παρατηρούσαμε γύρω μας την συμπεριφορά των ανθρώπων της ελεύθερης ή λιγότερο ελεύθερης αγοράς. Αποτέλεσμα αυτού είναι το γεγονός ότι η ανάλυση της Αυστριακής Σχολής για την οικονομία είναι καθαρή και σε αρμονία με την πραγματικότητα.
3. Το δεύτερο ενδιαφέρον στοιχείο, είναι η «θεωρία της αξίας» της Αυστριακής Σχολής η οποία είναι, κατά τη γνώμη μου, αρκετά πιο κοντά στην πραγματικότητα από την θεωρία της αξίας του Μαρξ. Με απλά λόγια η Αυστριακή Σχολή λέει ότι η αξία ενός αγαθού καθορίζεται αυθαίρετα από την διάθεση αυτού που το κατέχει να το αποχωριστεί έναντι κάποιου τιμήματος και την διάθεση αυτού που επιθυμεί να το αποκτήσει να το ανταλλάξει με αυτά που αντιπροσωπεύει το τίμημα. Φυσικά ο πωλητής επιθυμεί να επιτύχει το μεγαλύτερο δυνατό τίμημα και ο αγοραστής το χαμηλότερο. Η ισορροπία ανάμεσα στις προθέσεις των δύο είναι αυτή που καθορίζει την αξία ενός προϊόντος. Όσο πιο αναγκαίο είναι το προϊόν για τον αγοραστή, όσο πιο σπάνιο είναι το προϊόν και όσο πιο δύσκολη γίνεται η παραγωγή του τόσο μεγαλύτερη θα γίνεται η αξία του. Αυτή η άποψη εξηγεί πολύ καλύτερα γιατί την περίοδο της κατοχής λίγο αλεύρι άξιζε (και ανταλλασσόταν) για μερικές χρυσές λίρες: απλά γιατί αυτός που θα κρατούσε ζωντανό το παιδί του, ευχαρίστως θα αντάλλασσε το αλεύρι με λίρες αρκεί να μπορούσε να το βρει. Όσο και να προσπαθήσει κανείς να εφαρμόσει την θεωρία της υπεραξίας του Μαρξ σε αυτές τις περιπτώσεις δεν επαρκεί για να ερμηνεύσει την πραγματικότητα. Φυσικά και η θεωρία της υπεραξίας είναι συμπληρωματικό εργαλείο αλλά όχι πλήρες και απόλυτα επαρκές.
4. Ένα στοιχείο που τονίζει απερίφραστα η Αυστριακή Σχολή (και, νομίζω, είναι διάχυτο στην Φιλελεύθερη σκέψη γενικότερα) είναι ότι οι βασικές αρχές, οι νόμοι και οι κανόνες τις οικονομίας δεν έχουν καμία σχέση με την ηθική και την νομιμότητα. Η ηθική και το δίκαιο είναι αρχές που επιλέγονται αυθαίρετα αλλά είναι έξω από το θεωρητικό οικοδόμημα της οικονομικής θεωρίας. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι μπορεί κανείς να επιθυμεί την υποστήριξη των απόρων και των κατατρεγμένων, μπορεί να επιλέγει τους κανόνες της ηθικής και του δικαίου ελεύθερα αλλά οι βασικές αρχές, οι νόμοι και οι κανόνες της «ελεύθερης» οικονομίας είναι κάτι το εντελώς διαφορετικό και ανεξάρτητο. Ίσως αυτή η άποψη να εξηγεί το γεγονός ότι ο θεμελιωτής του Αγγλικού Εθνικού Συστήματος Υγείας (Sir William Beveridge) ήταν φιλελεύθερος και όχι σοσιαλιστής! Ίσως, επίσης, να εξηγεί και το γεγονός ότι ο φιλελευθερισμός κινείται πολύ χαλαρά στο πολιτικό φάσμα από ριζοσπαστικές και δημοκρατικές θέσεις μέχρι του σημείου να αποδέχεται ακόμα και την ανάγκη της δικτατορίας (βλέπε Friedrich Hayek).
5. Στο βιβλίο που προανέφερα, ο Callahan αναφέρει την αμφίδρομη σχέση τραπεζών και πολιτικών και την αυθαιρεσία των πρώτων με την υποστήριξη των δεύτερων ως την κατ’ εξοχήν νόθευση των αρχών της ελεύθερης οικονομίας. Η διάσωση των τραπεζών που πρόσφατα επιχειρήθηκε σε Ευρώπη και Αμερική είναι κατά την Αυστριακή Σχολή απαράδεκτη (πράγμα που από ραδιοφώνου και της προσωπικής του ιστοσελίδας υποστηρίζει και ο Ανδρέας Ανδριανόπουλος).
6. Ο Φιλελευθερισμός όπως και ο Κομουνισμός καθίστανται ιδιαίτερα χρήσιμα θεωρητικά εργαλεία ο ένας στο πεδίο εφαρμογής του άλλου. Το Κεφάλαιο του Μαρξ και η εν γένει μαρξιστική ανάλυση του καπιταλισμού προσέφερε ουσιαστικά λύσεις στην κρίση και τα αδιέξοδα του καπιταλισμού κατά τον 19ο και 20ο αιώνα. Αντίστοιχα ο φιλελευθερισμός δίνει λύση στα οικονομικά αδιέξοδα του κομουνισμού όπως αποδεικνύει η απόπειρα του Λένιν να επιτρέψει τις ελεύθερες συναλλαγές, τα πρώτα χρόνια μετά την επανάσταση, προκειμένου να αντιμετωπίσει τα προβλήματα της οικονομίας που εμφανίστηκαν από την κρατικοποίηση των μέσων παραγωγής και την εφαρμογή του κρατικού προγραμματισμού.
7. Τόσο ο Φιλελευθερισμός όσο και ο Κομουνισμός είναι σπουδαία θεωρητικά οικοδομήματα αλλά πρέπει να τονισθεί το γεγονός ότι είναι θεωρητικά οικοδομήματα και μάλιστα ελλιπή.
8. Ο Φιλελευθερισμός κλείνει τα μάτια στο αυταπόδεικτο (από την ιστορία και τα γεγονότα γύρω μας) γεγονός ότι η ελεύθερη οικονομία στηρίζεται και στηρίζει την ανισορροπία δυνάμεων σε μια κοινωνία. Και όπου συγκεντρώνεται ισχύς και δύναμη (οικονομική και πολιτική) αυτή θα χρησιμοποιηθεί από τους ισχυρούς εναντίων των αδυνάτων με στόχο το κέρδος. Και τότε οι κανόνες τις αγοράς δεν επαρκούν για να αποτρέψουν την καταστρατήγηση των κανόνων δικαίου, των κανόνων ηθικής αλλά και την απειλή κατά τις ίδιας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και υπόστασης. Αυτή η αποστασιοποίηση από την κοινωνική ηθική και το κοινωνικό δίκαιο είναι που καθιστά τον Φιλελευθερισμό μια ανέφικτη ουτοπία που μπορεί να πραγματωθεί μόνο ως οδυνηρή δυστοπία.
9. Από την άλλη πλευρά και ο κομουνισμός έκλεισε τα μάτια στο επίσης αυταπόδεικτο γεγονός ότι οι ανθρώπινες κοινωνίες έχουν συγκεκριμένους νόμους και κανόνες λειτουργίας που η κατανόηση, η ερμηνεία και η διαχείριση τους δεν μπορεί να βασιστεί στην απλή ταξική (και άρα οικονομική) ερμηνεία της κοινωνίας. Ο «ηγέτης» και οι «ηγετικές ομάδες» της «αταξικής κοινωνίας» δεν διαφοροποιούνται σε τίποτα στο τρόπο δράσης τους και στους νόμους που διέπουν αυτή τη δράση από τους αντίστοιχους της ταξικής κοινωνίας. Το ίδιο ισχύει και για τους κατέχοντες τις χαμηλότερες θέσεις στην πυραμίδα της «αταξικής» κοινωνίας. Και σε αυτή την περίπτωση η τραγική δυστοπία είναι η νομοτελειακή κατάληξη μιας ουτοπίας με ελλιπές θεωρητικό υπόβαθρο.
10. Ποιο είναι το κοινό πρόβλημα και των δύο προσεγγίσεων; Μα ακριβώς το γεγονός ότι η (κοσμο)θεωρία στηρίζεται αποκλειστικά και μόνο στην οικονομική ερμηνεία του ανθρώπινου φαινομένου: ελεύθερος «οικονομικός άνθρωπος» από την μία πλευρά, πάλη των τάξεων και «κυριαρχία» της εργατικής τάξης από την άλλη. Φιλελευθερισμός και Κομουνισμός πάσχουν στην θεωρητική τους βάση ακριβώς γιατί είναι κοσμοθεωρίες με καθαρά οικονομική θεμελίωση. Είναι σαφές ότι η οικονομική οργάνωση μιας κοινωνίας είναι σε διαλεκτική σχέση με την κοινωνική και κοινωνιο-ανθρωπιστική οργάνωση της. Με τον όρο «κοινωνιο-ανθρωπιστική» προσπαθώ να αποδώσω τη σχέση κοινωνίας – ατόμου (της ομάδας και των συστατικών της), την αλληλεπίδραση μεταξύ τους και τους κανόνες που τη διέπουν. Ακριβώς σε αυτό το πεδίο εντοπίζεται η κριτική πολλών νεότερων μαρξιστών κατά του υπαρκτού σοσιαλισμού: στην έλλειψη κοινωνικής και ανθρωπιστικής θεμελίωσης στην κλασσική μαρξιστική θεωρία και την εφαρμογή της.
11. Όντας ελλιπείς θεωρίες χωρίς κοινωνική και ανθρωπιστική θεωρητική θεμελίωση, ο (κλασικός) μαρξισμός και ο (νεο) φιλελευθερισμός είναι καταδικασμένοι να αποτύχουν αυτοαναιρούμενοι κατά την εφαρμογή τους, ενώ αυτή καθ’ εαυτή η εφαρμογή τους είναι αδύνατο να γίνει με μη βίαια μέσα. Η «δικτατορία του προλεταριάτου» και η κατά Hayek «αθώωση» του Πινοσέτ ως παροδική αναγκαιότητα για τη μετάβαση στον Φιλελευθερισμό είναι σαφείς εκφράσεις αυτής της διαπίστωσης.
12. Το παράδειγμα της Θάτσερ μοιάζει «αθώο» (παρά τα όσα ενδεικτικά αναφέρει ο Νίκος στην ανάρτηση του) αν συγκριθεί με το παράδειγμα της Χιλής του Πινοσέτ και μιας σειράς άλλων κρατών που είδαν τα ανθρώπινα δικαιώματα, την ελευθερία και την δημοκρατία να θυσιάζονται από πολιτικές κυβερνήσεις ή στρατιωτικές δικτατορίες στο όνομα του Φιλελευθερισμού όπως τον ενστερνίζεται το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και η Παγκόσμια Τράπεζα. Το να εμμένει κανείς στην θεωρία του Φιλελευθερισμού και τα (θεωρητικά) θετικά του ενώ παραγνωρίζει αυτή την ζοφερή πραγματικότητα είναι τόσο εγκληματικά αφελές (ή υποκριτικά υστερόβουλο) όσο ήταν η τυφλή εμμονή στην κομουνιστική ουτοπία ενώ προέλαυναν τα τανκς στην Πράγα και «εξαφανίζονταν» οι «τροτσκιστές» και «ρεβιζιονιστές» σύντροφοι.
13. Είναι πρακτικά και θεωρητικά αδύνατη η Φιλελευθεροποίηση της οικονομίας χωρίς τη χρήση βίας για πολλούς και σημαντικούς λόγους. Κατ’ αρχήν ο Φιλελευθερισμός δεν δίνει απαντήσεις στα θέματα που αφορούν στην υπερσυγκέντρωση οικονομικής (και συνεπώς πολιτικής) δύναμης από πλευράς των εταιρειών. Υπάρχουν στις μέρες μας πολυεθνικές εταιρείες η οικονομική και πολιτική δύναμη των οποίων είναι πολύ μεγαλύτερη από πολλών κρατών. Η δύναμη αυτή χρησιμοποιείται πάντα με στόχο την αύξηση των κερδών ακόμα και όταν αυτό συνεπάγεται και προϋποθέτει παιδική εργασία, κατάργηση της ιατροφαρμακευτικής και ασφαλιστικής κάλυψης, την εφαρμογή απάνθρωπων εργασιακών όρων ή ακόμα και την προετοιμασία και διεξαγωγή πολέμων όπως ισχύει με τις μεγάλες εταιρείες του πετρελαίου. Απέναντι σε αυτή την υπερσυγκέντρωση δύναμης οι εργάτες και οι πολίτες την μόνη δύναμη που έχουν είναι αυτή που τους δίνει η δημοκρατία και το δικαίωμα στην απεργία. Όταν η απάντηση στο δικαίωμα της απεργίας και της δημοκρατικής επιλογής πολιτικής είναι η δικαστική, αστυνομική και στρατιωτική βία τότε δεν είναι δυνατό να μιλάμε για Φιλελευθερισμό αλλά για την χειρότερη μορφή κρατικού παρεμβατισμού η οποία αγγίζει τα όρια του οικονομικού φασισμού. Το εταιρικό χρήμα έχει μεγαλύτερη και καλύτερη διείσδυση στην πολιτική απ’ ότι η λαϊκή βούληση όπως αυτή εκφράζεται στις «δημοκρατικές» εκλογές. Τα λόμπυ, οι υπόγειες χρηματοδοτήσεις κομμάτων και οι κρυφές γέφυρες μετάβασης στελεχών από τις εταιρείες στην πολιτική και αντίστροφα είναι φαινόμενα που έντονα εμφανίζονται στην πολιτική ζωή των Η.Π.Α. αλλά δεν λείπουν και από χώρες όπως η δική μας. Δεδομένων αυτών των στοιχείων για τον τρόπο που οι βασικοί συντελεστές του Φιλελευθερισμού (οι εταιρείες) χρησιμοποιούν την ισχύ τους είναι δυνατόν να κλείσουμε τα μάτια και να επιλέξουμε μια Φιλελεύθερη οικονομία;
14. Η άνοδος της εταιρικής ισχύος και η απειλή που αυτή αποτελεί για την δημοκρατία είναι το αντικείμενο μιας ταινίας (The Corporation - http://www.thecorporation.com/) και ενός βιβλίου (“Gangs of America” by Ted Nace – διαθέσιμο σε PDF από http://www.gangsofamerica.com/). Στην ταινία και το βιβλίο μπορούν να αναζητηθούν οι αιτίες που κρύβονται πίσω από τις διαπιστώσεις του Φίλου Νίκου για το παράδειγμα της Βρετανίας και στις ανωτέρω επισημάνσεις.
15. Αυτό που ο Φιλελευθερισμός απορρίπτει ως «κρατικό παρεμβατισμό» δεν είναι τίποτε άλλο από την τελευταία γραμμή άμυνας μιας κοινωνίας ενάντια στην επιβολή μιας οικονομικής αναρχίας (ή οικονομικού φασισμού) όπου νόμος δεν είναι το δίκιο του εργάτη αλλά οι επιλογές των οικονομικά ισχυρών. Και, επιτρέψτε μου να αντλήσω την σιγουριά μου από τα ιστορικά παραδείγματα, οι επιλογές των οικονομικά ισχυρών δεν ήταν και δεν θα είναι ποτέ σύμφωνες με κανενός είδους ηθικές, πολιτικές ή ανθρωπιστικές αρχές και κανόνες.
Γ.Π.Κ.
Υ.Γ. 1: Ένα καλό παράδειγμα εφαρμογής του Φιλελευθερισμού είναι ο τομέας της Υγείας στις Η.Π.Α. Για την κατανόηση των επιπτώσεων προτείνω μια προσεκτική «ανάγνωση» των μηνυμάτων της ταινίας “SiCKO” του Michael Moore (http://www.michaelmoore.com/sicko/).
Υ.Γ. 2: Η ηθική αποστασιοποίηση του Φιλελευθερισμού είναι ταυτόσημη με την ηθική (και νομική) αποστασιοποίηση των εταιρειών από τις επιπτώσεις των επιλογών τους. Αλήθεια, πότε «πλήρωσε» η IBM για την μηχανογραφική υποστήριξη που παρείχε στην Ναζιστική Γερμανία (με σύστημα που χρησιμοποιούσε διάτρητες κάρτες) για την καταγραφή των εκατομμυρίων Εβραίων που εξοντώθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης; Μήπως ήταν απλά «business as usual»;

Δεν υπάρχουν σχόλια: