Ελεύθερο Πανεπιστήμιο: Το Μανιφέστο (έκδοση 0.1)

Παλεύω μέρες τώρα να ετοιμάσω το Μανιφέστο που υποσχέθηκα στο Νίκο σε εκείνον τον προγαμιαίο Αυγουστιάτικο καφέ αλλά η εμμονή με τον Bernal κάνει το λόγο να απλώνει, να ξεφεύγει και να χάνεται στα βάθη της ιστορίας. Το πρόβλημα κράτησε μέχρι πριν λίγες ώρες που θυμήθηκα τον μεγάλο κινέζο θεωρητικό του πολέμου Sun Tzu και το ύφος και την λιτότητα του στο «Η Τέχνη του Πολέμου». Έτσι, επιτέλους, θα έχουμε Μανιφέστο, μιας και θα προσπαθήσω να μιμηθώ τον Sun Tzu. Οι εξηγήσεις, οι αντιρρήσεις, οι διαφωνίες και ο διάλογος μπορούν να ακολουθήσουν το Μανιφέστο. Προς το παρόν ας δογματίσουμε λακωνίζοντας και ας λακωνίσουμε δογματίζοντας. Ελπίζω σε επόμενες εκδόσεις (αν υπάρξουν) να αποφύγουμε το δογματισμό!

Το Υπόβαθρο
1. Η επιστήμη κατέχει σημαντικό ρόλο στην κοινωνία. Η σχέση επιστήμης και κοινωνίας είναι στενή, αμφίδρομη και δυναμική.
2. Για την σύγχρονη κοινωνία, η πολιτική λειτουργία δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς την αξιοποίηση των επιστημών, της έρευνας και της τεχνολογίας. Το αυτό ισχύει ιδιαίτερα για την προοδευτική – ριζοσπαστική πολιτική δράση. Η αξιοποίηση προϋποθέτει: κατανόηση, συμμετοχή, διαχείριση, αξιολόγηση.
3. Περιβάλλον, κλίμα, ενέργεια, οικονομία, υγεία, επικοινωνίες είναι ελάχιστοι μόνο από τους τομείς που πολιτική και επιστήμη διασταυρώνονται.
4. Η επιστήμη δεν είναι ιδεολογικά ουδέτερη. Επιστήμη και κοινωνία, επιστήμη και πολιτική και εν’ τέλει επιστήμη και ιστορία είναι αλληλεπιδραστικά ζεύγη στα οποία η ιδεολογία, η φιλοσοφία και η κοσμοθεωρία κατέχουν αποφασιστικό ρόλο στην διαμόρφωση («κατάλυση») της αλληλεπίδρασης και στον καθορισμό της πορείας αυτής της αλληλεπίδρασης.
5. Επίσης, η έρευνα, η ανώτερη εκπαίδευση, η διάδοση της γνώσης γενικότερα και οι θεσμοί μέσω των οποίων επιτυγχάνεται δεν χαρακτηρίζονται από ιδεολογική ουδετερότητα. Η στόχευση τους υποτάσσεται στην εξουσία (οικονομική ή πολιτική) και εξυπηρετεί τα συμφέρονται που συνδέονται με την κυρίαρχη ιδεολογία.
6. Η επιστήμη, η έρευνα, η τεχνολογία και η εκπαίδευση υφίστανται σημαντική επιρροή και έλεγχο από την «ελεύθερη αγορά» εις βάρος του ελέγχου από το κράτος, την Πολιτεία και τους θεσμοθετημένους φορείς (αν και συχνά με την συνεργασία τους). Σημαντική παράπλευρη απώλεια της επίδρασης της «αγοράς» είναι η βασική έρευνα. Ο έλεγχος που ασκείται από την «αγορά», συχνά, διαφοροποιείται και ξεφεύγει από το πλαίσιο σύνδεσης επιστήμης παραγωγής. Σε αυτή την περίπτωση οι λόγοι είναι ιδεολογικοπολιτικοί και όχι οικονομικο-παραγωγικοί.
7. Η επιστήμη, η έρευνα και η εκπαίδευση είναι δραστηριότητες των οποίων η ελευθερία κατοχυρώνεται συνταγματικά στην Ελλάδα και σε πολλές άλλες χώρες. Η ανάπτυξη και η προαγωγή τους είναι υποχρέωση του Κράτους.
8. Η συνεχιζόμενη εκπαίδευση, η εκπαίδευση ενηλίκων, η εξ αποστάσεως εκπαίδευση είναι εναλλακτικές μορφές εκπαίδευσης οι οποίες προκύπτουν από τις ανάγκες της σύγχρονης κοινωνίας και της οικονομίας.
9. Το διαδίκτυο και οι σύγχρονες τηλεπικοινωνίες έχουν επιφέρει επαναστατικές αλλαγές στον τρόπο διάδοσης της γνώσης. Αίρονται γεωγραφικοί περιορισμοί, διευκολύνεται και επιταχύνεται η ανταλλαγή ιδεών, καθίσταται δυνατή η αποκέντρωση των πηγών αλλά και των δεκτών της γνώσης. Οι ερευνητικές συνεργασίες, η εκπαιδευτική λειτουργία και η διάδοση των επιστημονικών δεδομένων δεν απαντούν φυσικά σύνορα και περιορισμούς.
10. Το λογισμικό ανοιχτού κώδικα (open source), η ελεύθερη πρόσβαση στην επιστημονική βιβλιογραφία (open access), το ίδιο το διαδίκτυο έχουν δημιουργήσει κοινωνικά μοντέλα και έχουν θεμελιώσει φιλοσοφικές προσεγγίσεις συνεργασίας, δράσης και αλληλεπίδρασης οι οποίες σε πρακτικό επίπεδο καθιστούν δυνατό τον εκδημοκρατισμό της γνώσης, την ελεύθερη διακίνηση της πληροφορίας, την οργάνωση συμμετοχικών κινημάτων δράσης.
11. Η Wikipedia αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα εφαρμογής της φιλοσοφίας ελεύθερης διάθεσης της γνώσης και της πληροφορίας (open source – open access) σε συνδυασμό με την συνεργασία και την άμεση συμμετοχή.
12. Η πρόοδος του διαδικτύου και της πληροφορικής αποκέντρωσε τους δέκτες της γνώσης (εξ αποστάσεως εκπαίδευση), άλλαξε την οργάνωση των πηγών γνώσης (ηλεκτρονικές βιβλιοθήκες και περιοδικά) αλλά δεν έχει ακόμα αποκεντρώσει την παραγωγή της γνώσης. Η έρευνα και η εκπαίδευση παραμένουν σε μεγάλο βαθμό στα χέρια των παραδοσιακών θεσμών (πανεπιστήμιο, κράτος κλπ). Το «μοντέλο Wikipedia» δεν έχει ακόμα εφαρμοστεί ευρύτερα στον τομέα της εκπαίδευσης, της έρευνας και της επιστήμης.
13. Στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες – και στην Ελληνική, η τηλεόραση (και ελάχιστα έως καθόλου ο τύπος) υποκαθιστά την εκπαιδευτική διαδικασία, συχνά προβάλλοντας εσφαλμένες επιστημονικές πληροφορίες και απόψεις οι οποίες ενώ απηχούν ιδεολογικοπολιτικές απόψεις παρουσιάζονται ως επιστημονικές αλήθειες. Η ιστορία, η ιατρική, η σεισμολογία, η πολιτική οικονομία, η κοινωνιολογία και μια σειρά άλλες επιστήμες υφίστανται το βιασμό από τον τηλεοπτικό άμβωνα, χάρη της διασκέδασης και του εντυπωσιασμού των πιστών. Ο καρκίνος δεν θεραπεύεται με οποιοδήποτε βότανο μπει στο μίξερ, υπάρχουν συγκεκριμένοι τρόποι που η επιστημονική κοινότητα αναζητεί σημάδια εξωγήινης ζωής (δεν την βλέπουμε στον ύπνο μας ούτε την ψάχνουμε σε τηλεοπτικές εκπομπές), τα ουσιο-εξαρτώμενα άτομα είναι ασθενείς και όχι εγκληματίες κλπ κλπ κλπ
14. Στις Η.Π.Α. έχει ξεκινήσει τα τελευταία χρόνια μια εκστρατεία (εκπορευόμενη από την χριστιανική άκρα δεξιά) για την αφαίρεση από το σχολικό πρόγραμμα της διδασκαλίας της Δαρβινικής Θεωρίας για την εξέλιξη των ειδών. Αντίστοιχης υφής είναι και οι συζητήσεις στην Ελλάδα για την Ιστορία του Ελληνικού Έθνους σε σχέση με το Μακεδονικό, το Κυπριακό, την θέση της Ελλάδας στα Βαλκάνια και άλλα φλέγοντα ζητήματα. Και στα δύο παραδείγματα η πολιτικο-ιδεολογική ατζέντα της άκρας δεξιάς, ζητάει να βρει την έκφραση της στην σχολική διδασκαλία και την «επίσημη» Ιστορία. Φυσικά και δεν προσυπογράφει κανείς την πλαστογράφηση της ιστορίας, αλλά πρέπει να γίνει κατανοητό, ότι η Ιστορία πλαστογραφείται από πολλές πλευρές: όσο εγκληματική είναι η ιστοριογραφία που υπακούει σε κοινοτικές οδηγίες άλλο τόσο εγκληματική είναι η ιστοριογραφία που προσπαθεί να πείσει έναν λαό για την ανωτερότητα του, αποκρύπτοντας τα λάθη του. Έτσι, κινδυνεύει να τα επαναλάβει με τις ίδιες καταστροφικές συνέπειες του λαθών του παρελθόντος.
15. Η καθημερινότητα μας είναι γεμάτη με θέματα που απαιτούν την συζευγμένη χρήση πολιτικής και επιστήμης για την επίλυση τους. Η κλιματική αλλαγή, η ενεργειακή κρίση, οι χωματερές, η διαχείριση των υδάτινων πόρων, τα γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα, η υγεία, η βιώσιμη ανάπτυξη ακόμα και η οικονομία και οι διεθνείς σχέσεις απαιτούν την αξιοποίηση επιστήμης και πολιτικής.
16. Στην Ελλάδα ούτε το ευρύ κοινό αλλά πολύ περισσότερο ούτε η κυβέρνηση, οι πολιτικοί και τα κόμματα έχουν την δέουσα επαφή με την επιστημονική κοινότητα και την επιστημονική πληροφόρηση που απαιτείται για την αντιμετώπιση θεμάτων της καθημερινότητας. Οι ευθύνες πρέπει να αναζητηθούν στην ίδια την κοινωνία, την Πολιτεία, την επιστημονική κοινότητα αλλά και τις σχέσεις που ιστορικά έχουν αναπτύξει μεταξύ τους.
17. Χρήσιμο αντιπαράδειγμα αποτελεί η δράση του Βρετανικού Κοινοβουλίου (βλ. Επιτροπές του Κοινοβουλίου και της Βουλής των Λόρδων για Επιστήμη και Τεχνολογία) και της Βρετανικής Ακαδημίας Επιστημών (Royal Society) σε θέματα επιστήμης, τεχνολογίας και πολιτικής.
18. Εναλλακτικό αντιπαράδειγμα: οργανισμοί όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας και οργανώσεις όπως η Greenpeace εφαρμόζουν στην πράξη επιστήμη και πολιτική. Το τι είδους επιστήμη και το τι είδους πολιτική είναι αντικείμενο συζήτησης – αλλά αυτό πάντα θα είναι αντικείμενο συζήτησης. Στην ίδια κατεύθυνση λειτουργούν και άλλοι φορείς και κινήματα (π.χ. grass-root movements).
19. Από τη φύση και το ρόλο που έχει το εκπαιδευτικό σύστημα και η ανώτατη εκπαίδευση στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες, δεν επιτρέπει την διεπιστημονικότητα και την ευρύτητα γνώσης. Η εξειδίκευση, ως απαίτηση της παραγωγής, στερεί σε σημαντικό βαθμό την δυνατότητα σφαιρικής μόρφωσης και διεπιστημονικής κατάρτισης. Η ανταγωνιστική φύση της εργασίας έχει μεταφερθεί και στο εκπαιδευτικό σύστημα. Εικάζω (με βάση τη βιογραφία του) ότι ο μεγάλος φυσικός Άλμπερτ Αϊνστάιν, αν ζούσε στις μέρες μας, θα φοιτούσε σε σχολείο για παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες και θα περνούσε το υπόλοιπο της ενήλικης ζωής του ως άνεργος: θα είχαμε χάσει την Θεωρία της Σχετικότητας!
20. Η έρευνα και η επιστήμη, η ανάπτυξη της τεχνολογίας, η παραγωγή νέας γνώσης και η διάδοση τους στεγάζονται σε Πανεπιστημιακά Ιδρύματα που τελούν υπό τον έλεγχο και την προστασία του Κράτους. Η Ακαδημαϊκή Ελευθερία και το Πανεπιστημιακό Άσυλο είναι κατακτήσεις που βασίζονται στην θεμελιώδη αρχή ότι η ελευθερία και η παραγωγή γνώσης και ιδεών είναι στενά συνδεδεμένες μεταξύ τους. Η ελευθερία παράγει ιδέες και οι ιδέες και η γνώση παράγουν ελευθερία. Η παραγωγή γνώσης, η τέχνη και η διδασκαλία είναι ελεύθερες και έξω από τους κρατικούς ναούς της γνώσης (Άρθρο 16, παράγραφος 1 του Συντάγματος).
Το Ελεύθερο Πανεπιστήμιο
1. Το «Ελεύθερο Πανεπιστήμιο» αποτελεί την έμπρακτη και οργανωμένη άσκηση από πλευράς της κοινωνίας, του δικαιώματος στην ελευθερία της τέχνης, της επιστήμης, της έρευνας και της διδασκαλίας. Ως εκ τούτου το «Ελεύθερο Πανεπιστήμιο» είναι έννοια αλλά και εν δυνάμει «θεσμός» υπό την έννοια της θετικής (πολιτικής) δράσης για την εμπέδωση του δικαιώματος. Το «Ελεύθερο Πανεπιστήμιο» είναι ο ιδεατός χώρος στον οποίο τα μέλη μιας κοινωνίας ασκούν το δικαίωμα τους, ελεύθερα και χωρίς παρεμβάσεις, να συμμετέχουν ενεργητικά και παθητικά στην τέχνη, την επιστήμη, την έρευνα και την διδασκαλία.
2. Το «Ελεύθερο Πανεπιστήμιο» ως ιδέα προϋπάρχει και ενυπάρχει σε όλους τους χώρους που ασκείται ελεύθερα το δικαίωμα στην παραγωγή και διακίνηση γνώσεων και ιδεών. Η οικογένεια, οι παρέες, οι σύλλογοι ακόμα και οι κλασσικοί φορείς της γνώσης (δάσκαλοι, καθηγητές και ερευνητές) εμπεδώνουν συχνά την ιδέα του «Ελεύθερου Πανεπιστημίου» αν και διαφέρει ο βαθμός ελευθερίας και η συστηματικότητα στην άσκηση του.
3. Το «Ελεύθερο Πανεπιστήμιο» δεν είναι «Ανοιχτό Πανεπιστήμιο»: η ιδέα του «Ανοιχτού» πανεπιστημίου σχετίζεται (ιστορικά) με το «άνοιγμα προς το λαό» των κλασσικών πηγών γνώσης με πρωτοβουλία της Πολιτείας. Το «Ελεύθερο Πανεπιστήμιο» προέρχεται από την κοινωνία, οργανώνεται δια της κοινωνίας και απευθύνεται στην κοινωνία.
4. Το «Ελεύθερο Πανεπιστήμιο» είναι πολιτική-θετική δράση-στάση απέναντι στην σχέση κοινωνίας και γνώσης. Ο στόχος είναι η αξιοποίηση της γνώσης προς όφελος της κοινωνίας. Παραφράζοντας τη σχετική ρήση: «δεν αρκεί να γνωρίσουμε τον κόσμο, πρέπει να τον αλλάξουμε!».
5. Το «Ελεύθερο Πανεπιστήμιο» μπορεί να υπάρξει και ως οργανωμένος «θεσμός» δυναμικά εξελισσόμενος. Για την ύπαρξη του είναι απαραίτητη η συνάθροιση των συμμετεχόντων στην παραγωγή και διάδοση της γνώσης. Ως «θεσμός» δύναται να λάβει οποιαδήποτε νομική ή άλλη μορφή διευκολύνει και εξασφαλίζει την συνταγματική και πολιτική ελευθερία του εγχειρήματος, την συμμετοχική και δημοκρατική διαχείριση του.
6. Το «Ελεύθερο Πανεπιστήμιο» είναι η διέξοδος του πνευματικού και επιστημονικού κόσμου για την άμεση επαφή του και την ενεργό δραστηριοποίηση του στην κοινωνία. Υπό αυτή την έννοια το «κλασσικό» Πανεπιστήμιο ως φορέας και τα φυσικά πρόσωπα που το απαρτίζουν δύνανται, μπορούν και πρέπει να έχουν αποφασιστικό ρόλο στο εγχείρημα.
7. Η λειτουργία στην πράξη ενός «Ελεύθερου Πανεπιστημίου», στο οποίο οι παραγωγοί και οι δέκτες της γνώσης ελεύθερα συνεργάζονται για την διαχείριση και τον καθορισμό της πορείας του, καθίσταται εφικτή τόσο από τις σύγχρονες εξελίξεις (διαδίκτυο, επικοινωνίες) όσο και από τα κοινωνικο-οικονομικά δεδομένα.
8. Τα μοντέλα της ανοιχτής πρόσβασης, της αυτό-οργάνωσης και της συμμετοχικής διαχείρισης που είναι γνωστά από το χώρο της πληροφορικής και του διαδικτύου μπορούν να αξιοποιηθούν.
9. Στο «Ελεύθερο Πανεπιστήμιο» μπορούν να αξιοποιηθούν μοντέλα αντίστοιχα με αυτό της Τράπεζας Χρόνου. Η χρήση των βασικών κανόνων της οικονομίας (αγορά και πώληση γνώσης) μπορούν να εξεταστούν παράλληλα με το μοντέλο της ελεύθερης πρόσβασης (Open Access) το οποίο πρέπει να έχει κεντρική θέση.
10. Στο «Ελεύθερο Πανεπιστήμιο» η διδασκαλία δεν μπορεί να είναι μια απλή επανάληψη του μοντέλου του «κλασσικού» Πανεπιστημίου. Απαιτούνται νέα μοντέλα και προσεγγίσεις. Απαραίτητα στοιχεία είναι η διεπιστημονικότητα, η ισορροπημένη εξειδίκευση, η αναζήτηση εναλλακτικών μορφών διαχείρισης και διάδοσης της γνώσης. Σε αντίθεση με το «κλασσικό» πανεπιστήμιο η γνώση μπορεί να ξεκινάει από το στόχο και όχι από τις προϋποθέσεις («το πρόβλημα είναι αυτό, χρειαζόμαστε αυτά τα γνωστικά εργαλεία» αντί του «μάθε αφηρημένη άλγεβρα και κάπου θα σου χρειαστεί»).
11. Στο «Ελεύθερο Πανεπιστήμιο» οι τομείς τέχνη, φιλοσοφία, ιστορία, πολιτική κατέχουν κεντρική θέση στην εξέταση οποιουδήποτε άλλου γνωστικού αντικειμένου.
12. Σε θεωρητικό επίπεδο ο εκδημοκρατισμός και η αποκέντρωση της γνώσης, η βελτίωση της δημόσιας κατανόησης της επιστήμης και η ευαισθητοποίηση της κοινωνίας για την ανάγκη συμμετοχικής διαχείρισης της έρευνας, της επιστήμης και της γνώσης είναι μερικά μόνο από τα προσδοκώμενα αποτελέσματα.
13. Στο «Ελεύθερο Πανεπιστήμιο» δύνανται να αναπτυχθούν νέα επαναστατικά μοντέλα και προσεγγίσεις για την εκπαιδευτική λειτουργία και την έρευνα.
14. Το «Ελεύθερο Πανεπιστήμιο» μπορεί να αποτελέσει παράγοντα θετικής δράσης για τον εξορθολογισμό της πολιτικής λειτουργίας, την ανάπτυξη νέων σχολών σκέψης και την αφύπνιση της κοινωνίας και ομάδων της.
15. Το «Ελεύθερο Πανεπιστήμιο» μπορεί να καταστήσει την επιστήμη και την γνώση όπλο στα χέρια της κοινωνίας για την επίτευξη ευρύτερων αλλαγών.
Ανοιχτά Ερωτήματα
1. Η ιδέα του «Ελεύθερου Πανεπιστημίου» δύναται να θεμελιωθεί θεωρητικά με τρόπο συνεκτικό και συνεπή από πολιτική, φιλοσοφική και επιστημονική άποψη;
2. Το «Ελεύθερο Πανεπιστήμιο» ως ιδέα και ως θεσμός δύναται να υπάρξει στην σημερινή πραγματικότητα; Στο μέλλον;
3. Ποιοι μπορούν να θεμελιώσουν θεωρητικά και να υλοποιήσουν στην πράξη ένα «Ελεύθερο Πανεπιστήμιο»;
4. Ποιες είναι οι πρακτικές προϋποθέσεις και τα απαιτούμενα βήματα για την υλοποίηση του;
5. Εμείς μπορούμε και θέλουμε να κάνουμε κάτι; Αξίζει τον κόπο;

Γ.Π.Κ.

Υ.Γ. 1: Φίλε Νίκο αναμένω σχόλια. Μέχρι την έκδοση 1.0 (αν υπάρξει) έχουμε δρόμο.
Υ.Γ. 2: Μετά από αυτό δικαιούμαι το κέρασμα που ζήτησα;